در دوره‌ی طولانی زمامداری اتابکان لربزرگ که سه سده تداوم یافت، می بایست آثار وابنیه زیادی از آنها برجای مانده باشد.اما هجوم بیگانگان و استیلای آنان بر منطقه نظیر تیموریان وپس از آن حاکمیت نظام ملوک الطوایفی وحاکمیت خوانین بر هرقسمت از منطقه باعث از بین رفتن و ویرانی آثار مربوط به اتابکان گردید.

در عین حال بقایای آثار زیادی از این دوره هنوز برجای مانده است که دراین قسمت به مهّم ترین آن ها اشاره  می شود.

 1- مسجد اتابکان شهرکرد

این مسجد قدیمی ترین بنای مذهبی شناخته شده موجود در استان چهارمحال و بختیاری است ودر مرکز شهرکرد به عنوان یکی از بناهای محوری بافت قدیمی شهر جلوه گری می کند. مسجد اتابکان در اوایل قرن هفتم هجری قمری در دوران حکومت سلسله محلی اتابکان لر بزرگ به سبک مساجد قرون اوّلیه اسلامی ساخته شده است و در دوره های صفوی و قاجاریه مرمت گردیده است.

همان طوری که فرم ومحدوده ی بنا نشان می دهد وسعت مسجد بیش از مساحت امروزی آن بوده است امّا درزمان های مختلف وبا تغییراتی که در آن صورت گرفته از مساحت آن کاسته شده است . جنس بنای این مسجد از خشت بوده و در سال 1351با شماره 929 جزوآثار ملی به ثبت رسیده وتوسط سازمان میراث فرهنگی تعمیر ومرمت شده است .

درِ چوبی ارزشمند ونفیس آن به دلیل کاربری انواع هنرهای روی چوب یکی از اسناد مهّم تاریخی و فرهنگی محسوب می گردد . مسجد اتابکان قسمتی از مجموعه تاریخی مرکز شهرکرد را تشکیل می دهند، این مجموعه شامل بقعه امامزادگان حلیمه و حکیمه خاتون، مسجد وحمام های جنب امام زاده می باشد.

2- مسجدهلافیجان(هلایجان)

در پانزده کیلومتری جنوب غربی شهر ایذه کنونی در منطقه ای که هلایجان نامیده می شود بقایای مجموعه ای از آثار تاریخی عهد اتابکان برجای مانده است که شامل مقبره سلطنتی، مدرسه ، مسجد و سایر ابنیه ها می شود. ابن بطوطه که همزمان با فوت پسر اتابک افراسیاب در مال امیر اقامت داشت  ضمن گزارش مراسم تشیع جنازه وعزاداری اتابک به این مسجد اشاره دارد و می نویسد: «این مقبره در محلی است که «هلافیجان» نام دارد وچهارمایل تا شهر مسافت دارد، در این محل مدرسه بزرگی هست که نهری از میان آن می گذرد و در داخل مدرسه مسجدی وجود دارد که نماز جمعه در آن خوانده می شود ودر بیرون مدرسه گرمابه ای است وگرداگرد آن باغ بزرگی است.

بقایای مسجد ومدرسه ای که ابن بطوطه ازآن گزارش می دهد تاکنون پابرجاست ومسافرینی که از جنوب عازم ایذه هستند قبل از ورود به تنگ هلایجان (هلاگون) سمت چپ جاده در جوار روستای چنارستان آن را مشاهده می نمایند. از دیگر آثار اتابکان درهلایجان تنگه ای وجود دارد که به«تنگه اتابکی » معروف است و  قلعه ای به نام «قلعه اتابک» وچشمه وپلی به همین نام وجود دارد.

از دیگر ابنیه ها و آثار دوران اتابکان مدارسی بوده است که به دستور آنان در سرزمین لرستان احداث گردیده است که معروفترین آنها مدرسه اتابکیه مال امیر،مدرسه هلافیجان،مدرسه سلاطین ومدرسه احمدیه بوده است که  خرابه های این مدارس در جای جای قلمرو اتابکان لر بزرگ هنوز باقی و بقایای آن مشهود است.

اتابک نصرت الدّین احمد چهارصدوشصت خانقاه ها در قلمرو خود ساخت که از این تعداد چهل و    چهار تای در مال امیر بود ویک قسمت از خراج مملکت را خرج مدارس ، زوایا و همین خانقاه ها می کردبقایای این مدارس و زوایه و خانقاه ها در جای جای سرزمین لربزرگ به چشم می‌خورد.

یکی از مشهورترین خانقاه های مال امیر، خانقاه دینوری بود ، ریاست آن را شیخ الشیوخ شهر شیخ نورالدّین کرمانی برعهده داشت ، ابن بطوطه گزارش می دهد که زمانی که در مال امیر بوده به دعوت شیخ نورالدّین کرمانی در این خانقاه از وی به عنوان مهمان پذیرائی شده است

3-جاده اتابک یا راه سلطانی

از آثار تاریخی که مال امیر را از سمت شرق به طرف اصفهان متصل می نماید، جاده سنگفرشی است که معروف به راه اتابک است .بارون دوبد منشی سفارت روس در ایران با کمک اهالی محل مسیر این جاده را مشخص کرده است، در فاصله این جاده آثار قلعه های که به دستور اتابکان برای استراحت کاروانیان ساخته شده بود را می توان مشاهده کرد و برج هایی که برای خبررسانی بر فراز قلعه ها ساخته بودندوسنگرهایی که برای محافظت جاده برپا داشته بودند هنوز باقی است، پلهای قدیمی در مسیر این جاده بر روی رودخانه کارون بسته شده که تاریخ ساخت آنها را به زمان ساسانیان می رسانند)

بارون دوبد که از طریق این جاده از مال امیر راهی اصفهان شده است از دیدن این جاده متعجب شده وبه دلیل عظمت ساخت جاده ، احداث آن را توسط اتابکان لر بزرگ غیر ممکن می داند و می نویسد: «درست است که بر آن نام جاده اتابک رفته است، اما آیا این امکان وجود دارد جاده ای که می تواند ساختن آن در حوزه ی افتخار امپراتوری روم باشد به دست اتابکان ساخته شده باشد؟») وی معتقد است که اتابکان بانیان اصلی این کار عظیم وخطیر نبوده اند بلکه آنچه از جاده را که در طول زمان خراب شده آن ها مرمت نموده باشند، ماهیت ساخت جاده را کاری خطیر ودر شأن قدرت ساسانیان می داند اما چون هیچ شاهد تاریخی در این مورد وجود ندارد چنین نتیجه گیری می نماید که ممکن است جاده اتابک حتی پیش از زمان اسکندر احداث شده باشد.

احداث بخشی از این جاده ها و مرمت وتعمیر آن در زمان اتابکان لر بزرگ  دور از ذهن به نظر نمی رسد زیرا در دوره ی اتابک شمس الدّین آلب ارغون(672-656ق)که به شیوه مغولان رسم ییلاق وقشلاق کردن در میان ساکنان منطقه لربزرگ رایج شد و اتابک زمستان ها را در مال امیر وسوسن وتابستان ها را در زردکوه بختیاری می گذراندنیاز به احداث این جاده را ضرروی می نمود ، لذا جهت تسهیل در امر کوچ اقدام به ساختن این جاده نموده است.

گزارش ابن بطوطه در خصوص این جاده دلیل دیگری درتأیید این نظریه است که حداقل بخشی از این جاده توسط اتابکان احداث شده است ، وی در همین زمینه می نویسد :« در آثار خوبی که در بلاد دیدم یکی این بود که چون در مملکت کوه های بلند وصعب العبور بود، وی محض آسایش عابرین راه ها را وسعت دادکه بطور سهولت از آن عبور کنند ودواب وبارهایی که دارند از آن آسان بگذرند وطول این جاده هفده فرسخ است و این جبال کلاً در اعداد جبال شامخه می باشند وهمه به هم متصل وفاصله در میان آن ها نیست)

در مسیر این جاده و در هر منزلی زاویه های به نام مدرسه احداث شده بود که مسافرین در این مدارس و کاروانسراها استراحت می کردند، و غذای مسافرین وعلوفه اسبهایشان فراهم می شد، آثار کاروانسراها وقلعه هایی در مسیر جاده وجود دارند که همان رباط، خانقاه ها زوایا و مدارسی هستند که ابن بطوطه در سفرنامه خود از آنها یاد کرده است در غُرفه یکی از کاروانسراها که در منازل بین اصفهان ومال امیر واقع بود این دوبیت شعر به زبان عربی نوشته شده بود.

قبح السالکون فی طلب الرزقایذه پرس      علی ایذج الی اصفهان

لیت من زارها فعاد الیــــــهـا                قدر ماه الاله بالخذلان

از بقایای آثار مربوط به عهد اتابکان می توان به قلعه مدرسه چهار ده- در 20 کیلومتری شرق ایذه نزدیکی سدکارون 3- یاد کرد که از جمله کاروانسراهای بوده که جهت پذیرایی از مسافران در مسیر جاده اتابک ساخته شده بود ومخروبه این کاروانسرا امروزه همچنان پابرجاست بارون دوبد در سفرنامه اش به این کاروانسرا نیز اشاره کرده است

4-طاق طویله

بنای منحصر به فرد طاق طویله متعلق به قرن هفتم هجری وعهد اتابکان لر بزرگ است که در غرب شهرایذه و درخیابان محمدرسول الله(ص) واقع است، این بنای تاریخی که از سنگ ساروج ساخته شده 14هزارمتر مربع زیربنا دارد وبه صورت دوطبقه ساخته شده است. طاق طویله نزدیک به ده ها دربیرونی ویک پلان معماری چهارضلعی دارد، امّا دردورن آن یک حیاط هشت ضلعی وجود داردکه در دو مرحله ساخته شده است. فراوانی درها نشان می دهد ضرورتی برای حفاظت آن احساس نمی شد. شاید این بنای عمومی بوده که تدابیر امنیتی برای آن اندیشه نشده است

طاق طویله دارای نفیس ترین کاشیکاری دورا ن ایلخانی وتیموری است . کاشی کاری های برجسته چون زرین فام، چلیپا وکاشی های با نقوش گیاهی مثل سلطانیه وکاشی های چون مسجدجامع اصفهان این اثر رامنحصر به فرد کرده است . طاق طویله یک بنا بسیار زیبا وگسترده است که زیباترین تزئینات کاشی را دارد، کاشی   کاری های معرق ، ترکیب آجرکاشی ، گچ بری های رنگین با سازه های معماری پیچیده. این بنا یک پلان هشت ضلعی دارای دو پلکان بسیار زیبا وعریض تر از پلکان عالی قاپو است که ظرافت این معماری نشان از مهارت سازندگان خود دارد. درکاوش های که در محوطه طاق طویله صورت گرفت ، تن پوش های سفالی بسیار زیبایی بدست آمد که این احتمال وجود داردکه آب این مجموعه به وسیله تن پوش ها و از چشمه های شمال مال امیر تأمین شده باشد . حریم قلعه طاق طویله حدود 25تا30 هزارمتراست وتاکنون چهارگوشه بنا با دیوارهای 3اتاق سالم از قلعه در حفاری ها به دست آمده است . قلعه طاق طویله در ابتدا کاروانسرا بود.

5-قلعه مدرسه کرایی

از این قلعه دو اتاق مخروبه ویک استخر آب انبار به جای مانده است.جوی آب انبار را هنرمندانه با شیبی ملایم روی یک دامنه صخره ای نقر کرده تا قطرات باران پس از غلتیدن روی صخره بدون گل ولای وارد آب انبار شود. سفال های شکسته لعاب دار وبدون لعاب به وفور در اطراف قلعه مشاهده می شد. قلعه مدرسه کرایی نیز از کاروانسراهای بین راهی است که در دوره ی اتابکان ساخته شده وموقعیت ترانزیتی داشته، این کاروانسرا در دامنه شمالی کوه سیا در بخش شرقی لَه بهری 14 در کنار زمین حاصلخیز «من رون» مسجدسلیمان واقع شده است. وجود چشمه های آب شیرین در اطراف این کاروانسرا به آن موقعیت ویژه ای داده است، این قلعه بعد از انقراض اتابکان ومتروکه شدن راه عبور ومرور کاروان ها به مرور روبه ویرانی نهاده وخالی از سکنه گردید.

درجوار ساختمان اصلی قلعه نیز خرابه هایی است که افراد محلی از دیرباز گاهی به آثار ساخته شده از گل وسفال وبعضاً سکه هایی برمی خوردند وبدین جهت تپه شرق این خرابه ها را «کلات خزینه» می خواندند.

مؤلف تاریخ جغرافیایی خوزستان در شرح بلوک کرایی ورهدار به این قلعه اتابکان اشاره دارد و در همین خصوص می نویسد :«یک راه قدیم از این بلوک می گذشته وخرابه قلعه مدرسه که در عصر اتابکان لر کاروانسرا دولتی را به این نام می ساخته اند در این خاک دیده می شود.»

از آثار دیگر عهد اتابکان که بقایای آن در قلمرو آنان پابرجای مانده است سنگ قبور متعلق به آنان است . در سال 1337ﻫ .ش. یکی از اهالی مال امیر سنگ قبری در محوطه منزل مسکونی خود بیرون آورد که روی آن چنین نوشته بود.

هذا قبر المرحوم السید الشهید الملک المعظم الموید المکرم شهریار ملک ایران و ممالک توران ، فخر الدنیا والدّین حسام الدّین ابن عمرحلوا کوش ابن هزار اسف رحمه الله علیه وعلی اجداده فی یوم الاثنین شوال سنه ثمانیه وست مائه

6-آرامگاه امیرلالپا

در فاصله‌ی 35 کیلومتری جنوب شرقی روستای لنده کهگیلویه ،درقسمت سردسیر وکوهستانی آن دره ای به نام «دلی مهرجان» یا مهرگان وجود دارد. که در گوشه ای از گورستان قدیم آن آرامگاهی به نام «امیر لالپا» وجود دارد. این آرامگاه متعلق به خاندان جمال الدّین عمر لالپا است

جمال الدین عمرلالپا عم زاده اتابک هزار اسف بود . زمانی که اتابک تکله پس از مرگ پدر به حکومت رسید، اتابک سُلغری جمال الدین عمرلالپا را  با سپاه ده هزار نفری به جنگ تکله فرستاد که در این جنگ به دلیل تیری که بر جمال الدین عمر اصابت کرد وی کشته شد و لشکر سُلغریان شکست خوردند)

بنای این آرامگاه به شکل چهار گوش وبه ارتفاع چهارمتر عرض وسه متر طول است که با سنگ های منظم و تراشیده ساخته شده است.بر بدنه آن با خطی محلی ونامنظم عبارت« هذاقبر امیرسراج الدّین لالپا» دیده   می شود. به گفته اهالی سنگ قبردیگری در این بنا وجود داشت که نام «جمال الدّین عمرلالپا» در آن نقش بود، اما اهالی آن را از بین بردند.

7-قلاع دوران اتابکان لر بزرگ

 مهّم ترین قلعه عصر اتابکان لر بزرگ ، قلعه مُنگشت یا قلعه مانجست استکه از گذشته ی دور پناهگاه وسنگر مقاومت دربرابر سیل حملات دشمن وخصوصاً هجوم مغول به لرستان بود، در دوره ی زمامداری اتابک نصرت الدّین هزاراسب، اتابک تکله سلغری از سلغریان فارس چندین مرحله به سرزمین لر بزرگ لشکر کشیدکه مورخان علل این لشکرکشی ها را تصرف قلعه مُنگشت از جانب اتابک تکله سلغری   دانسته اند. مؤلف تاریخ گزیده در همین زمینه می نویسد:« وبیشتر نزاع ایشان به جهت قلعه مانجست که حصنی حصین و رکن رکین است، بود و هزاراسف می گفت از قبل اتابک این قلعه ام .»

از حوادث دیگر مربوط به قلعه منگشت، پناه بردن اتابک تکله بن هزار اسب(656-649ق ) در موقع هجوم سپاهیان هولاکوخان مغول به فرماندهی کیتبوقانویان به دژ مُنگشت است که مورخان از اهمیت نظامی این قلعه سخن به میان آورده اند)  

اتابک افراسیاب فرزند یوسف شاه (695-688 ق) که علیه مغولان عصیان کرد و اعلام استقلال نمود، وقتی گیخاتو ایلخان مغول ‌، امیر دولادای اوداجی رابرای سرکوب ایشان اعزام نمود، بنابر گزارش مولف کتاب منتخب التواریخ « بساط بسط فروچید واز عجزی که داشت پناه به قلعه ی مانکرد(مُنگشت) برد.

دژ منگشت متشکل از توده های سنگ است که منفرد ومجزا در ضلع جنوبی دشت به طریقی نمایان است ، راه به سوی دژ بسیار شیب دار است وقسمت بالای دژ به ارتفاع 45متری عمودی بریده شده است . تنها راه دسترسی به دژ کوره راهی سنگلاخ است که تا فاصله 15متر مانده به آن ادامه داردولی از آن به بعد باید با دشواری بسیار بالارفت ،‌سطح دژ مسطح ومحیطش حدود هشت صد متر است ،‌دوچشمه دائمی دارد ودر آن جا پناهگاه ها وغارهای زیادی وجود دارد که گنجایش بیش از هزارنفر را دارد.

از دیگر  قلعه‌های اتابکان لر بزرگ قلعه شاه منصور است. این قلعه در تنگ لیرا و بهمئی سردسیر  (منطقه ای در استان کهگیلویه و بویراحمد) قرار دارد. موقعیت قلعه کاملاً کوهستانی و از نظر نظامی قابل اهمّیّت است . راه صعود به آن، راه کوچک سنگفرش کاروانی بوده است که آذوقه ومهمات از آن به قلعه حمل  می شد.

از دیگر قلعه های مربوط به دوره ی اتابکان قلعه سوسن است ، این قلعه در درگیرهای که بین سپاهیان امیر مبارزالدّین محمد آل مظفر با اتابک نورالورد لر(757-751ق) صورت گرفت نقش با اهمّیّتی داشته است ، به طوری که اتابک نورالورد که توان مقابله با سپاهیان آل مظفر را نداشت به قلعه سوسن پناه برداین قلعه در دامنه ی رشته کوه جنوبی(سوسن)مال امیر،‌در ساحل چپ رودخانه کارون واقع شده است وبه «گل گرد» معروف است .

از آثار دیگر به جای مانده از اتابکان لر بزرگ می توان از سکه ها نام برد که تاریخ ضرب آنها از سال 762 تا 764 ق حک شده است، در روی این سکه ها پس از ذکر اسامی خلفای راشدین،لا اله الاالله ، محمد رسول الله، ضرب ایذج آمده و در پشت سکه نوشته بالله المعتضد والسلطان المطاع شاه شجاع خلد الله مله، فی سنته اثنی  ستین و سبعمائه ، وپس از آن مجدداً ضرب ایذج آمده است همین طور سکه های از امیرمبارزالدّین محمّد آل مظفر،شاه شجاع مظفری، ابوالسحاق اینجو وامیر تیمور کورکانی در مال امیر یافت شده است که حاکی از دایر بودن ضرابخانه در مقرّ فرمانروایی اتابکان لر بزرگ و اهمّیّت آن است.

 منبع :کتاب تاریخ اتابکان لر بزرگ در منطقه بختیاری

 نوشته عزت اله عبدالهی نوروزی  مدرس دانشگاه ازاد ایذه

آزادمردان بختیاری

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: